Benauwdheid of ruimte

“Wat hebben gendernormen te maken met sociale veiligheid op school?” Deze vraag stelde ik mijzelf toen ik begon aan de zoektocht naar gendernormen en de plek van jongens en meiden in het onderwijs. Om maar gelijk met de deur in huis te vallen: Méér dan ik mij realiseerde. En méér dan waarschijnlijk de meeste mensen denken.

Welk pad

In deze blog deel ik graag een aantal inzichten waarmee ik hoop duidelijk te maken dat gendersensitief handelen niet weg te denken is in een sociaal veilig schoolklimaat. Het veilige schoolklimaat waarin kinderen kunnen doen wat ze willen doen en zijn wie ze willen zijn. Welk pad willen we kinderen laten bewandelen?

Linksaf of rechtsaf

In Nederland leven we in een binaire samenleving. We maken in ons dagelijks leven, bewust en onbewust, voortdurend onderscheid tussen jongens en meiden, tussen blauw en roze. Ik ben een vrouw en jij bent een man, en zus en zo gedragen wij ons. Volgens ontwikkelingspsycholoog Steven Pont komt dit doordat de maatschappij, ongewild en ongemerkt, die socialisatie sterk aanstuurt door al op extreem jonge leeftijd, zelfs al voor de geboorte, het onderscheid te maken. Het te bewandelen levenspad is al uitgestippeld op basis van geslacht.

Jonge kinderen nemen opvattingen over van hun ouders en directe omgeving. In ons taalgebruik is deze sturing zichtbaar. “Wat ben jij een stoere jongen” en “Wat ben je mooi, meisje” zijn veel gebruikte complimenten. Geboren als meisje wordt ervan uitgegaan dat je gaat spelen met poppen, zorgzaam bent en mooi wil zijn. Een sociaal beroep is dan wel iets voor jou. Geboren als jongen? Dan hou je vast van auto’s, hoor je sterk en flink te zijn en ga je vast in de techniek. Zo word je als kind onbewust een nauw steegje in geleid.

Onbewuste navigatie

Op het moment dat kinderen naar school gaan, zie je de heersende gendernormen terug in de groepsdynamiek. Het ingewikkelde is echter, aldus Pont, dat de norm in de groep gesteld wordt op basis van het gemiddelde, terwijl niemand in de groep precies aan dat gemiddelde voldoet. Wat voor de groep geldt, geldt niet voor elk individu binnen die groep. Toch loont het voor een kind om zich te conformeren naar de norm van de groep, want een kind dat te ver afwijkt is het doelwit van pesterijen. Leraren bevestigen dit: “Het is kind-eigen is om je te houden aan de norm van de groep en erbij te willen horen. Op de basisschool is dit goed terug te zien in gedrag”, aldus een basisschoolleraar, die ik hierover sprak. Een leraar uit het voortgezet onderwijs geeft aan dat ook bij twaalf- tot achttienjarigen het gevoel belangrijk is niet anders te zijn dan de anderen, wat invloed heeft op hun gedrag binnen die groep.

Wegennetwerk uitbreiden

Het vasthouden aan de normen rondom mannelijkheid en vrouwelijkheid lijkt de ‘veilige’ en ‘gemakkelijke’ weg in je identiteitsontwikkeling. Het is dus niet verbazingwekkend dat kinderen de normen en waarden overnemen die in de groep gelden. Maar is het wel de eerlijke weg, als je niet de vrijheid voelt om echt jezelf te kunnen ontdekken? Als je in je ontwikkeling gestuurd wordt door de nauwe kaders waarin jongens en meiden zich ‘mogen’ gedragen? Kinderen zullen onderweg hun potentieel uit het oog verliezen en zullen worden en doen wat de omgeving van ze verwacht. Kansen kunnen hierdoor gemist worden en kwaliteiten onbenut.

Kortom, in hun ontdekkingstocht naar identiteit kunnen kinderen wel wat hulp gebruiken van de leerkracht. “Als leerkracht kun je juist een ander geluid afgeven. Je kunt veel beïnvloeden met hoe je op situaties reageert en of je opmerkingen van leerlingen wel of niet kritisch bevraagt of aandacht geeft,” aldus een kleuterjuf. Dit vraagt om het aanreiken van voorbeelden die afwijken van de norm. Door het oprekken van de norm voelen kinderen minder druk zich te conformeren naar het gemiddelde van de groep. Door niet de nauwe steegjes te benadrukken maar een uitgebreid wegennet aan te bieden waarin de leerlingen zelf kunnen kiezen wat bij hen past, kan de leraar de sociale veiligheid vergroten en leerlingen ruim baan geven om zichzelf te zijn en hun potentieel te benutten.